Symmetrie

Symmetrie in het openbaar vervoer is de tijd in de dienstregeling waarop vervoermiddelen elkaar kruisen of tegenkomen. Met name de treinen liggen in een vaste symmetrie. Tot en met dienstregeling 2006 lag de symmetrie in Nederland op .17/.47; in dienstregeling 2007 is dat veranderd naar (het internationaal meer gebruikte) .00/.30. Door gebruik te maken van symmetrie is het mogelijk om in een klokvaste dienstregeling te rijden. Immers, de treinen komen elkaar elk uur tegen om .00 en .30.

Symmetrie herkennen in de dienstregeling

Symmetrie is het makkelijkst te zien waar treinen maar 1x per uur rijden. Als voorbeeld de serie 2100 Vlissingen - Amsterdam Centraal die tot dienstregeling 2013 reed. Tussen Vlissingen en Dordrecht reed deze serie 1x per uur. Deze treinen vertrokken uit Vlissingen om .52. Om .09 kwam de trein uit de Randstad weer aan in Vlissingen. Onderweg kwamen deze treinen elkaar tegen. Even rekenen leert dat dat om .00 (en 30 seconden) zou moeten zijn. Dan is de trein richting Roosendaal 8,5 minuut onderweg en de trein richting Vlissingen heeft nog 8,5 minuut te gaan. Helaas bleek de praktijk hier wat af te wijken van de theorie: de trein richting Vlissingen stopte wat langer op de tussengelegen stations dan de trein richting Amsterdam. Hierdoor lag de symmetrie van deze serie om .59 en 30 seconden. In dit geval kwamen deze treinen elkaar net buiten Middelburg tegen.

Als er een uurdienst gereden wordt op een bepaald traject, komen de treinen elkaar 2x per uur tegen. De treinen rijden elkaar immers tegemoet. Als de ene trein een half uur gereden heeft vanaf het punt dat hij de trein in tegenrichting tegenkwam (de 2100 uit ons voorbeeld is dan 5 minuten voor Bergen op Zoom) komt hij de volgende trein in tegenrichting weer tegen. Die doet er immers nog een half uur over om in, in dit geval, Middelburg te komen. En ook dat klopt: de 2100 vertrekt om .25 uit Bergen op Zoom, en is dus om .30 ook 5 minuten van Bergen op Zoom verwijderd.

Symmetrie bij een halfuursdienst

Als er een halfuursdienst gereden wordt, rijden er twee keer zoveel treinen dan bij een uurdienst. Je komt dus ook 2x zo vaak een trein tegen: niet alleen om .00 en .30; maar ook halverwege: om .15 en .45.

Van dat extra symmetriepunt kun je mooi gebruik maken bij treinseries die maar 1x per uur het hele traject afleggen, en de andere keer maar een deel. Mooi te zien is dat bij de serie 2200, die tot dienstregeling 2012 reed. Deze trein had zijn symmetrie ongeveer om .00 en .30 (Amsterdam Centraal aankomst .52, vertrek .10, dus eigenlijk om .01 en .31). De helft van de treinen reed tot Dordrecht, de andere helft tot Breda. Als de treinen zouden keren volgens symmetrie zou de trein die in Breda aankwam om .10 daar moeten wachten tot .50 voordat deze weer vertrok. De symmetrie lag immers om .00 is net voorbij Lage Zwaluwe. De andere trein moest in Dordrecht keren: aankomst .12 en vertrek om .52 (doordat de symmetrie van deze serie net niet om .00 en .30 ligt, weken de tijden een beetje af van wat er verwacht wordt). Dat zou dus twee keringen van 40 minuten betekenen. Omdat dat niet handig is, reed de 2200 naar Breda in .15/.45-symmetrie. Daarmee werd zowel in Dordrecht als in Breda kort gekeerd (de keringen nemen met 30 minuten af). De reizigers boven Dordrecht merkten hier niets van: doordat daar een halfuursdienst gold werd er immers 4x een symmetriepunt bereikt: .00; .15; .30 en .45.

Symmetrie en aansluitingen

Als treinen in dezelfde symmetrie liggen, betekent dat dat de aansluitingen in beide richtingen hetzelfde zijn. Een voorbeeld:

De treinen van de serie 800 (Maastricht/Heerlen - Schagen) kwamen eerder in Utrecht aan om .22 en .52. De symmetrie ligt om .00 en .30. Als de trein in de richting Amsterdam om 8 minuten voor het hele uur (.00) aankwam, vertrekt de trein in de tegenrichting (uit Amsterdam) om 8 minuten over het hele uur: .08 en (naar analogie) ook om .38. De treinen van de serie 800 vertrekken in Utrecht om .25 en .55. Hiermee is hun aankomsttijd uit de richting Amsterdam ook te berekenen: .05 en .35.

De treinen van de serie 800 uit Maastricht bieden in Utrecht aansluiting op de treinen van de serie 4900 naar Almere Centrum. Die vertrekken om .28 en .58: de overstaptijd is dus 6 minuten. Andersom komen de treinen van de serie 4900 uit Almere Centrum aan om .02 en .32. De overstap op de treinen richting Maastricht is wederom 6 minuten, die treinen vertrekken immers om .08 en .38.

Sommige treinseries liggen, om wat voor reden dan ook, niet in een .00/.30-symmetrie. Een voorbeeld hiervan is de serie 5600 (stoptrein Zwolle - Utrecht). Deze treinen vertrekken in Utrecht om .20 en .50. Volgens symmetrie (vertrek om 11 minuten voor het uur geeft aankomst om 11 minuten over het uur) zouden deze treinen om .10 en .40 aan moeten komen. Dat doen ze niet: ze komen in Utrecht aan om .07 en .37. Hierdoor ontstaan 'scheve' overstappen. Vanuit de serie 5600 heb je in Utrecht 4 minuten overstaptijd op de treinen van de serie 16000 naar 's-Hertogenbosch (vertrek .11 en .41). De andere kant op bestaat de aansluiting niet: de 16000 uit 's-Hertogenbosch komt aan om .19 en .49, en dan resteert dus 3 minuut overstaptijd op de serie 5600, wat te weinig is om van spoor 19b naar spoor 2 op Utrecht Centraal te gaan.

Waarom liggen treinen niet altijd in dezelfde symmetrie

Er zijn veel redenen waarom treinen niet precies in symmetrie liggen. De serie 36700 ligt tussen Leerdam en Geldermalsen uit symmetrie, omdat het anders niet past op de infrastructuur (in dit geval het stuk tussen de aansluiting en station Geldermalsen). De 5600, die al eerder genoemd is, ligt buiten patroon omdat er in beide richtingen voortreinen rijden, die ook niet symmetrisch liggen. Daarnaast kan bijvoorbeeld het mogelijk maken van goederentreinpaden een reden zijn om treinen net buiten symmetrie te leggen.