Concessie Oost-Brabant (2015-2026)

Oost-Brabant
OV-autoriteit	Provincie Noord-Brabant
Vervoerder(s)	Arriva (Bravo)
Duur	10 jaar
Periode	14.12.2014 - 14.12.2024
Voorganger(s)	Meierij Midden-Brabant Oost-Brabant
Concessietabel - Concessiekaart

De concessie Oost-Brabant omvat al het busvervoer in de provincie Noord-Brabant ten oosten van de denkbeeldige lijn Wijk en Aalburg - Waalwijk - Rijen - Goirle exclusief de concessie Samenwerkingsband Regio Eindhoven.

In de nieuwe concessie zijn de oude concessies Meierij en Midden-Brabant opgenomen. Met de nieuwe concessie per december 2014 wordt ook in Oost-Brabant de Volans geïntroduceerd. De huidige lijnen 300 t/m 302 wijzigen minimaal, tussen Oss en Eindhoven en tussen 's-Hertogenbosch en Uden gaan de nieuwe lijnen 305 en 306 rijden. Alle lijnen worden met comfortabele bussen gereden en meestal in een frequentie van 2x/uur. Keerzijde van deze medaille is dat op slecht bezette lijnen flink gesnoeid werd in het aantal lege ritten.

Lijnennet

Lijn	Route	Opmerkingen
Stadsdienst 's-Hertogenbosch
1	Centraal Station - Centrum - Zuid - Bazeldonk - De Aawijk
2	Centraal Station - Centrum - De Muntel - Buitenpepers - De Reit - De Rompert
3	Centraal Station - Centrum - Graafse Buurt - De Aawijk - Hintham - Rosmalen
4	De Kruiskamp - De Schutskamp - Station - Centrum - Buitenpepers - Rosmalen Groote Wielen - Rosmalen Centrum
5	Centraal Station - De Schutskamp - De Rietvelden - De Vutter - Engelen
6	Centraal Station - Centrum - De Muntel - Buitenpepers - De Hambaken - De Rompert - Maasoever - Empel
7	Centraal Station - Orthen - Maasvallei - Maasoever
8	Maasoever - Maasstroom - Maasdal - De Rompert - Buitenpepers - De Muntel - Centrum - Centraal Station - Deuteren - Vught Centrum - Vught De Baarzen
9	Maasoever - Maasstroom - Maasdal - De Rompert - Buitenpepers - De Muntel - Centrum - Centraal Station - Deuteren - Vught Centrum - Vught De Baarzen
11	Centraal Station - Centrum - Zuid (- Pettelaarpark) - Bazeldonk - De Aawijk
60	Transferium Deutersestraat - Centrum
70	Transferium De Vliert - Centrum
80	Transferium Pettelaarpark - Centrum
Stadsdienst Tilburg
1	Quirijnstok - Heikant - Kraaiven - Het Zand - Centraal Station - Centrum - Oud Zuid - Stappegoor - Groenewoud - St. Elisabeth Ziekenhuis
2	Reeshof - Wandelbos - Het Zand - De Reit - Centraal Station - Centrum - Broekhoven - Groenewoud - Goirle
3	Centrum - Centraal Station - De Reit - Het Zand - Wandelbos - Reeshof - Koolhoven
4	Centraal Station - De Reit - Universiteit - Witbrant (- Koolhoven) - Reeshof
5	Centraal Station - Besterd - Het Goirke - Heikant - Stokhasselt
6	Centraal Station - Centrum - Loven - Het Goirke - Quirijnstok - Heikant
7	Wandelbos - Het Zand - Oud Noord - Centraal Station - Centrum - Zorgvlied - De Blaak
8	Centraal Station - Centrum - Korvel - Het Laar
9	Centraal Station - Centrum - Tivoli - Berkel-Enschot - Udenhout
601	Centraal Station - Stappegoor
Streeknet
90	Grave - Velp - Reek - Schaijk - Heesch - Geffen - Nuland - Maliskamp - Hintham - 's-Hertogenbosch
91	Uden - Volkel - Odiliapeel - Mill - Sint Hubert - Haps - Vianen - Cuijk
92	Grave - Escharen - Langenboom - Mill - Haps - Vianen - Cuijk - Oeffelt - Gennep
96	Zeeland - Reek - Schaijk - Berghem - Oss
99	Nijmegen - Alverna - Nederasselt - Grave - Velp - Zeeland - Uden
130	Breda - Dorst - Rijen - Hulten - Gilze - OC Prinsenbos
131	Rijen - Hulten - Gilze - Tilburg
134	Raamsdonksveer - Raamsdonk - Waspik - Sprang Capelle - Waalwijk
135	's-Hertogenbosch - Vlijmen - Haarsteeg - Hedikhuizen - Heusden - Oud-Heusden - Wijk en Aalburg
136	's-Hertogenbosch - Vlijmen - Nieuwkuijk - Drunen - Waalwijk - Sprang-Capelle - Kaatsheuvel - Loon op Zand - Tilburg
140	's-Hertogenbosch - Vught - Helvoirt - Haren - Oisterwijk - Berkel-Enschot - Tilburg
141	Tilburg - Moergestel - Spoordonk - Oirschot - Best
142	Tilburg - Hilvarenbeek - Diessen - Middelbeers - Oostelbeers - Oirschot - Best
143	Reusel - Hooge Mierde - Lage Mierde - Esbeek - Hilvarenbeek - Tilburg
154	's-Hertogenbosch - Sint Michielsgestel - Schijndel - Sint Oedenrode - Nijnsel - Son - Eindhoven
155	Veghel - Erp - Boekel - Handel - Gemert
156	's-Hertogenbosch - Sint Michielsgestel - Schijndel - Sint Oedenrode - Nijnsel - Son - Eindhoven
157	Oss - Heesch - Nistelrode - Uden - Mariaheide - Veghel - Sint-Oedenrode - Nijnsel - Son - Eindhoven
158	Veghel - Heeswijk Dinther - Middelrode - Berlicum - Hintham - 's-Hertogenbosch
161	Nuland - Geffen - Oss
Buurtbussen
203	Liempde - Boxtel - Esch - Vught - 's-Hertogenbosch
204	Best - Boskant - Sint Oedenrode - Olland - Kasteren - Liempde - Boxtel - Schijndel
207	Vught - Cromvoirt - 's-Hertogenbosch
230	Rijen - Molenschot - Dorst - Oosterhout - Oosteind - 's-Gravenmoer
231	Rijen - Dongen - 's-Gravenmoer - Kaatsheuvel - Sprang-Capelle - Waalwijk
238	Grave - Escharen - Gassel - Beers - Cuijk - Oeffelt - Boxmeer
239	's-Hertogenbosch - Cromvoirt - Helvoirt - Biezenmortel - Udenhout - Oisterwijk
242	Hilvarenbeek - Diessen - Baarschot - Westelbeers - Middelbeers	Alleen op zaterdag
250	's-Hertogenbosch - Engelen - Bokhoven	Niet in de spitsuren
251	Rosmalen - Kruisstraat - Nuland - Geffen - Vinkel - Loosbroek - Vorstenbosch - Uden
253	Boerdonk - Keldonk - Erp - Veghel
254	Schaijk - Reek - Zeeland - Uden
255	Boxmeer - Sambeek - Vortum-Mullem - Groeningen - Vierlingsbeek - Maashees - Holthees - Smakt - Venray
262	Oss - Lithoijen - Lith - Maren-Kessel
289	Hilvarenbeek - Biest-Houtakker - Moergestel - Oisterwijk
292	Sint Anthonis - Oploo - Westerbeek - Landhorst - Wilbertoord - Mill - Wanroij - Rijkevoort - Ledeacker - Sint Anthonis - Boxmeer
293	Hilvarenbeek - Esbeek - Diessen - Westelbeers
294	Oss - Berghem - Herpen - Overlangel - Neerloon - Ravenstein - Deursen - Dennenburg - Demen - Dieden
295	Hilvarenbeek - Goirle
296	Oss → Oijen → Macharen → Megen → Haren → Oss
299	Oirschot - Spoordonk - Lennisheuvel - Boxtel - Gemonde - Sint-Michielsgestel
Bravo direct
300	's-Hertogenbosch - Waalwijk - Sprang Capelle - Kaatsheuvel - Loon op Zand - Tilburg
301	's-Hertogenbosch - Vlijmen - Drunen - Waalwijk - Sprang Capelle - Kaatsheuvel - Tilburg
305	Oss - Heesch - Nistelrode - Uden - Veghel - Eindhoven
306	Uden - Veghel - Schijndel - Sint-Michielsgestel - 's-Hertogenbosch
Schoolbussen
600	Kaatsheuvel - Sprang Capelle - 's-Hertogenbosch
602	Waalwijk - Kaatsheuvel - Loon op Zand - Tilburg
605	Eindhoven - Uden
606	's-Hertogenbosch - Uden
630	Gilze - Tilburg
631	Rijen - Dongen
636	Waalwijk - Sprang Capelle - Kaatsheuvel - Loon op Zand - Tilburg
638	Grave → Escharen → Gassel → Cuijk
639	's-Hertogenbosch - Helvoirt - Biezenmortel - Udenhout
643	's-Hertogenbosch - Esch - Boxtel
644	Veghel - Eerde - Wijbosch - Schijndel - Boxtel
654	's-Hertogenbosch - Sint-Michielsgestel - Schijndel - Sint-Oedenrode - Eindhoven
662	Maren-Kessel - Lith - Lithoijen - Teeffelen - Oss
692	Landhorst → Wilbertoord - Mill - Wanroij - Rijkevoort - Ledeacker - Sint-Anthonis - Boxmeer
Snelbussen Efteling
800	's-Hertogenbosch - Kaatsheuvel
801	Tilburg - Kaatsheuvel
802	Breda - Kaatsheuvel
Nachtbussen
847	Tilburg: Centrum - Reeshof
848	's-Hertogenbosch - Tilburg
849	Tilburg - Udenhout

Voormalige lijnen

	Route		Periode
	Den Dungen - 's-Hertogenbosch De Brand	Pendelbus	17 juli 2017 t/m 4 augustus 2017
1	's-Hertogenbosch: De Kruiskamp - De Schutskamp - Deuteren - Centraal Station - Centrum - Zuid - Bazeldonk - De Aawijk	Stadsbus	14 december 2014 t/m 9 december 2017
2	Tilburg: Reeshof - Wandelbos - Het Zand - De Reit - Centraal Station - Centrum	Stadsbus	... t/m 10 december 2016
2	's-Hertogenbosch: Centraal Station - Centrum - De Muntel - De Reit - De Rompert	Stadsbus	14 december 2014 t/m 9 december 2017
3	Tilburg: Centrum - Centraal Station - Wandelbos - Reeshof - Koolhoven	Stadsbus	11 december 2016 t/m 14 december 2019
3	Tilburg: Centraal Station - Centrum - Tivoli - Broekhoven - St. Elisabeth Ziekenhuis	Stadsbus	14 december 2014 t/m 10 december 2016
4	's-Hertogenbosch: Centraal Station - Centrum - Graafsewijk - De Herven - Rosmalen: West	Stadsbus	14 december 2014 t/m 12 december 2015
5	Tilburg: St. Elisabeth Ziekenhuis - Groenewoud - Broekhoven - Centrum - Centraal Station - Goirke - Quirijnstok - Heikant	Stadsbus	14 december 2014 t/m 10 december 2016
6	Tilburg: Wandelbos - Het Zand - Hasselt - Oud-Noord - Centraal Station - Loven - Goirke - Heikant - Stokhasselt	Stadsbus	6 januari 2013 t/m 10 december 2016
7	Tilburg: Centraal Station - Centrum - De Reit - Zorgvlied - Blaak	Stadsbus	6 januari 2013 t/m 10 december 2016
10	's-Hertogenbosch: Centraal Station - Centrum	Stadsbus	14 december 2014 t/m 31 december 2016
11	's-Hertogenbosch: De Kruiskamp - Centraal Station - Centrum - Zuid - Pettelaarpark - Gestelse Buurt - De Aawijk	Stadsbus	14 december 2014 t/m 9 december 2017
11	Tilburg Centraal Station - Centrum - Stappegoor - Goirle	Stadsbus	14 december 2014 t/m 10 december 2016
12	's-Hertogenbosch: Centraal Station - Orthen - De Hambaken - De Rompert	Stadsbus	14 december 2014 t/m 9 december 2017
13	's-Hertogenbosch: Centraal Station - Centrum - Station Oost - Buitenpepers - De Reit - Rosmalen: De Groot Wielen - Centrum	Stadsbus	14 december 2014 t/m 9 december 2017
60	's-Hertogenbosch: Vlijmenseweg - Centrum	Stadsbus (Citybus)	... t/m 21 april 2018
90	(Grave - Velp - Reek - Schaijk -) Heesch - Geffen - Nuland - Kruisstraat - Rosmalen - 's-Hertogenbosch	Streekbus	5 januari 2003 t/m 14 december 2019
91	Uden - Volkel - Odiliapeel - Mill - Sint Hubert - Haps - Vianen - Cuijk	Streekbus	11 december 2016 t/m 8 januari 2022
91	Uden - Volkel - Odiliapeel - Mill - Sint Hubert - Haps - Cuijk	Streekbus	5 januari 2003 t/m 10 december 2016
92	Grave - Escharen - Langenboom - Mill - Sint Hubert - Haps - Cuijk	Streekbus	1 januari 2007 t/m 12 december 2015
92	Grave - Escharen - Langenboom - Mill - Sint Hubert - Haps - Vianen - Cuijk - Sint Agatha - Oeffelt - Gennep	Streekbus	11 december 2016 t/m 8 januari 2022
92	Grave - Escharen - Langenboom - Mill - Sint Hubert - Haps - Cuijk - Sint Agatha - Oeffelt - Gennep - Oeffelt - Beugen - Boxmeer - Sint Anthonis - Stevensbeek - Overloon - Venray Centrum	Streekbus	13 december 2015 t/m 10 december 2016
93	Cuijk - Sint Agatha - Oeffelt - Gennep - Beugen - Boxmeer	Streekbus	14 december 2014 t/m 12 december 2015
96	(Zeeland - Reek -) Schaijk - Herpen - Berghem - Oss	Streekbus	9 december 2007 t/m 14 december 2019
130	Rijen - Hulten - Gilze	Streekbus	12 december 2010 t/m 8 december 2018
131	Breda - Dorst - Rijen - Hulten - Gilze - Tilburg	Streekbus	... t/m 8 december 2018
150	Veghel: Busstation - Corridor - De Dubbelen	Stadsbus	11 december 2016 t/m 9 december 2017
155	Veghel - Erp - Rijkerbeek - Boekel - Handel - Gemert	Streekbus	14 december 2014 t/m 8 januari 2022
159	's-Hertogenbosch - Den Dungen - Sint-Michielsgestel - Schijndel - Wijbosch - Veghel	Streekbus	... t/m 10 december 2016
161	Oss - Geffen - Nuland	Streekbus	6 januari 2013 t/m 14 december 2019
205	Dongen - Kaatsheuvel - Loon op Zand - Udenhout - Biezenmortel - Oisterwijk	Buurtbus	14 december 2008 t/m 8 december 2018
206	Waalwijk - Waspik - 's Gravenmoer - Oosteind - Oosterhout	Buurtbus	... t/m 8 december 2018
207	's-Hertogenbosch - Cromvoirt - Vught	Buurtbus	11 december 2016 t/m 28 februari 2021
213	's-Hertogenbosch - Cromvoirt - Vught Lunetten - Vught	Buurtbus	1 februari 2011 t/m 10 december 2016
238	Grave - Escharen - Gassel - Beers - Cuijk - Sint Agatha - Oeffelt - Beugen - Boxmeer	Buurtbus	11 december 2016 t/m 9 december 2017
238	Grave - Escharen - Gassel - Beers - Cuijk - Sint Agatha - Oeffelt - Beugen - Boxmeer	Buurtbus	22 april 2011 t/m 12 december 2015
239	's-Hertogenbosch - Cromvoirt - Helvoirt - Biezenmortel - Udenhout	Buurtbus	... t/m 8 december 2018
242	Hilvarenbeek - Diessen - Baarschot - Westelbeers - Middelbeers	Buurtbus	8 juli 2017 t/m 2 oktober 2022
254	Schaijk - Reek - Zeeland - Uden Ziekenhuis	Buurtbus	13 december 2015 t/m 8 december 2018
259	Landhorst - Westerbeek - Oploo - Sint Anthonis - Boxmeer - Rijkevoort	Buurtbus	9 januari 2005 t/m 12 december 2015
292	Wilbertoord - Mill - Sint Hubert - Wanroij - Rijkevoort-De Walsert - Ledeacker - Sint Anthonis - Stevensbeek - Overloon - Venray Centrum	Buurtbus	9 januari 2005 t/m 12 december 2015
293	Hilvarenbeek - Esbeek - Diessen - Westelbeers	Buurtbus	i.i. 25 augustus 2002 t/m 12 maart 2016
293	Hilvarenbeek - Esbeek - Diessen - Westelbeers	Buurtbus	13 maart 2016 t/m 30 juni 2019
295	Hilvarenbeek - Goirle - Riel	Buurtbus	... t/m 8 december 2018
297	Rijen - Molenschot - Dorst - Oosterhout	Buurtbus	14 december 2014 t/m 8 december 2018
298	Rijen - Dongen - 's Gravenmoer	Buurtbus	14 december 2014 t/m 8 december 2018
302	's-Hertogenbosch - Vlijmen - Drunen - Waalwijk - Sprang-Capelle - Kaatsheuvel - Loon op Zand - Tilburg	Streekbus (Volans)	6 januari 2013 t/m 9 december 2017
600	Kaatsheuvel → Sprang-Capelle → Waalwijk → 's-Hertogenbosch	Schoolbus	10 december 2017 t/m 27 maart 2021
605	Eindhoven - Uden	Schoolbus	10 december 2017 t/m 27 maart 2021
606	's-Hertogenbosch - Uden	Schoolbus	10 december 2017 t/m 27 maart 2021
630	Gilze → Tilburg	Schoolbus	9 december 2018 t/m 8 januari 2022
630	Gilze → Tilburg	Schoolbus	10 december 2017 t/m 8 december 2018
631	Rijen - Dongen	Schoolbus	9 december 2018 t/m 27 maart 2021
636	Waalwijk → Sprang-Capelle → Kaatsheuvel → Loon op Zand → Tilburg Centraal Station → Tilburg Stappegoor	Schoolbus	10 december 2017 t/m 27 februari 2021
638	Grave - Escharen - Cuijk → Sint-Agatha → Oeffelt → Gennep → Boxmeer	Schoolbus	14 december 2014 t/m 12 december 2015
644	Veghel - Eerde - Wijbosch - Schijndel - Boxtel Sint-Oedenrode - Boxtel	Schoolbus	14 december 2014 t/m 12 december 2015
653	Eindhoven - Uden	Schoolbus	14 december 2014 t/m 9 december 2017
654	's-Hertogenbosch - Sint-Michielsgestel - Schijndel - Sint-Oedenrode - Eindhoven	Schoolbus	9 december 2018 t/m 27 maart 2021
659	Landhorst → Westerbeek → Oploo → Sint-Anthonis Boxmeer - Sint-Anthonis	Schoolbus	14 december 2014 t/m 12 december 2015
660	Uden - 's-Hertogenbosch	Schoolbus	11 december 2016 t/m 9 december 2017
662	's-Hertogenbosch - Empel - Maren-Kessel - Lith - Lithoijen - Teeffelen - Oss	Schoolbus	14 december 2014 t/m 8 december 2018
690	Grave - Velp - Reek - Schaijk - Heesch - Geffen - Nuland - Kruisstraat - Rosmalen - 's-Hertogenbosch	Streekbus	15 december 2019 t/m 27 maart 2021
692	Wilbertoord - Mill - Sint Hubert - Wanroij - Rijkevoort-De Walsert - Ledeacker - Sint Anthonis - Stevensbeek - Overloon - Venray Centrum	Schoolbus	14 december 2014 t/m 12 december 2015
802	Breda - Attractiepark Efteling	Streekbus	23 december 2017 t/m 8 september 2019
846	Tilburg → Dongen	Nachtbus	1 t/m 4 maart 2019
850	Tilburg → Loon op Zand → Kaatsheuvel → Sprang Capelle → Waalwijk	Nachtbus	14 december 2014 t/m 10 december 2016
880	Tilburg - Hilvarenbeek Speelland	Evenementenlijn	3 t/m 5 mei 2019
885	Waalwijk: Busstation - Vaccinatielocatie	Stadsbus	19 april 2021 t/m onbekend
N1	's-Hertogenbosch: Centraal Station → Centrum → Zuid → Bazeldonk → De Aawijk	Nachtbus	25 t/m 28 februari 2017, 10 t/m 13 februari 2018
N1	's-Hertogenbosch: Centrum → Centraal Station → Centrum → De Schutskamp → Kruiskamp	Nachtbus	25 t/m 28 februari 2017
N3	's-Hertogenbosch: Centraal Station → Centrum → Graafsebuurt → Hintham → Rosmalen: Molenhoek → Station → Centrum → De Overlaet-Oost	Nachtbus	25 t/m 28 februari 2017, 10 t/m 13 februari 2018 1 t/m 5 maart 2019, 21 t/m 25 februari 2020
N4	's-Hertogenbosch: Centrum → Centraal Station → Centrum → De Schutskamp → Kruiskamp	Nachtbus	9 t/m 13 februari 2018, 1 t/m 5 maart 2019, 21 t/m 25 februari 2020
N5	's-Hertogenbosch: Centrum → Centraal Station → De Schutskamp → De Rietvelden → De Vutter → Engelen: Dorp → Vlijmen: Plein	Nachtbus	25 t/m 28 februari 2017, 10 t/m 13 februari 2018, 1 t/m 5 maart 2019, 21 t/m 25 februari 2020
N6	's-Hertogenbosch: Centraal Station → Centrum → Buitenpepers → De Reit → Rosmalen: De Goote Wielen → Empel: De Brink	Nachtbus	25 t/m 28 februari 2017, 9 t/m 13 februari 2018 1 t/m 5 maart 2019, 21 t/m 25 februari 2020
N7	's-Hertogenbosch: Centraal Station → Centrum → Orthen → Hambaken → Maasoever	Nachtbus	25 t/m 28 februari 2017, 10 t/m 13 februari 2018 1 t/m 5 maart 2019, 21 t/m 25 februari 2020
N8	's-Hertogenbosch: Centraal Station → Centrum → Buitenpepers → Rompert → Maaspoort	Nachtbus	25 t/m 28 februari 2017
N8	's-Hertogenbosch: Centrum → Centraal Station → Vught: Schoonveld → De Baarzen → Centrum	Nachtbus	25 t/m 28 februari 2017, 9 t/m 13 februari 2018, 1 t/m 5 maart 2019, 21 t/m 25 februari 2020
N9	's-Hertogenbosch: Centraal Station → Centrum → Buitenpepers → Rompert → Maaspoort	Nachtbus	9 t/m 13 februari 2018, 1 t/m 5 maart 2019, 21 t/m 25 februari 2020

Aanbesteding

Na het sluiten van de inschrijvingsdatum bleek dat de vervoerders Arriva, Syntus en Veolia Transport op het oostelijk deel van Noord-Brabant hadden ingeschreven.

Op 17 december 2013 werd bekendgemaakt dat Arriva de concessie Oost-Brabant gewonnen had ten koste van de andere inschrijvers Veolia Transport en Syntus.

Op 10 juli 2014 maakte het CBB (College van Beroep voor het Bedrijfsleven) bekend dat het bezwaar van Veolia Transport afgewezen was, omdat het na de geldende termijn ingeleverd was. Hierdoor werd de concessie definitief aan Arriva gegund.

Dienstregelingen per jaar

• Dienstregeling 2015
• Dienstregeling 2016
• Dienstregeling 2017
• Dienstregeling 2018
• Dienstregeling 2019

Materieel

Serie	Bustype	Opmerkingen over serie
284 - 287	Mercedes-Benz Citaro G	Inzet op de Stadsdienst Tilburg (voornamelijk lijn 601)
751 - 784	Mercedes-Benz Citaro	Inzet op de Stadsdienst Tilburg
6701 - 6734, 6741 - 6768	Mercedes-Benz Sprinter	Buurtbussen
7201 - 7238, 7279	Volvo 8900	Inzet op de Bravo direct-lijnen
8101 - 8142	VDL Citea	Inzet op de stadsdiensten 's-Hertogenbosch en Tilburg
8201 - 8244, 8382, 8414 - 8419	VDL Berkhof Ambassador	Inzet op de streeklijnen
8461 - 8465, 8501 - 8505, 8507, 8611, 8901 - 8936	VDL Citea	Inzet op de streeklijnen
9501 - 9512	VDL Citea SLF Electric	Inzet op de lijnen 8, 9 en 70 in 's-Hertogenbosch

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen, noten en/of referenties: